खोकनाया नेवाःछेँ व उकिया ताजि
दानदास श्रेष्ठ | अनलाथ्व चतुर्थी ११४३, साउन ६ शनिवाः
प्राणी मात्रयात मदय्क मगाःगु छगू तःधंगु आधारभूत आवश्यकताया वस्तु खः – वासस्थान । मनूतय्गु वासस्थानया शैली हरेक देशय् फरकफरक जुइ । अझ देशय् दुने नं थाय् अनुसार छेँया शैली फरक जुयाच्वंगु खनेदु । हलिमय् नेवाःछेँ निर्माणया थःगु हे बिस्कंया मौलिक शैली दु, गुकियात आःतक सुनां नं ध्वय्फुगु खनेमदुनि (श्रेष्ठ, नेसं १११८, पृ.१) ।
खोकनाय् नेवाःछेँ थीथी ताजिकथं खनेदु । गथेकि– द्यःछेँ, लाय्कूछेँ, गुथिछेँ, मनू च्वनेगु छेँ व सतः छेँ । थौंया विकसित देशय् थें बहुतल्ले मजूसें नेवाःतय् परम्परागत छेँ प्यतजाःतक जक जुइ । अथेजुयाः नेवाःछेँय् छेँदि (छेँ दीगु थाय्), मातं (मा अंगलय् दीगु थाय्), च्वतँ (च्वय्या तँ) व बैगः (नसात्वँसा बुइगु थाय्– ‘किचेन’) तक जक दइ । अले जाः नं ततःजाः जुइमखु । छेँय् दथु अंगः तयाः निद्या याय्गु चलन दु । गनं जग्गाया अवस्था स्वयाः स्वद्या, प्यद्या, न्याद्यातकया नं छेँत खनेदु । दथु अंगः बल्लाक दय्कीगुलिं भुखाचं नं उलि स्यंके मफइगु नेवाःछेँया विशेषता खः ।
९० सालया तःभुखाचं नं स्वनिगःया गुलिखे नेवाःछेँतय्त छुं असर याय्मफूगु मू हुनिं बल्लाक दय्कातःगु अंगः खः । लुमंकेबहःजू, ९० सालय् भुखाय् ब्वःबलय् येँया थँबहि भगवानबहाः लिक्क च्वंगु छखा छेँया बुइगलय् पोतासि, कसि याना न्यातजाः जुइक तयातःगु चाया थलबल तकं सँ जक सन, कुतुंवयाः छुं क्षति मजू । लिपा न्यनेकने याःबलय् व छेँया मजबुत दथु अंगः धइगु सीदत । उकिं परम्परागत नेवाः छेँया छगू विशेषता भूकम्प प्रतिरोधक खः धैगु स्पष्ट जू ।
नेवाःछेँया मेगु महत्वपूर्ण विशेषता धयागु सुरक्षा व प्रतिरक्षा नं खः । नेवाःत पुचः मुनाः (Cluster) च्वनेयःपिं सामाजिक प्राणी खः । उकिं उमिगु छेँ छखां मेगु छेँ स्वातुमत्तु स्वानाः दय्कातःगु खनेदु । नापं लँय्सं लाःगु छेँनं दुने चुक व मेमेगु छेँत नं लिकलिकसं दयाच्वनी, गुकिं मालीबलय् समुदायया मनूत उघ्रिमय् छथासं मुनेगु लकस चूलाइ । त्वालं, देशं पिनेयापिं मनूतपाखें सुरक्षा, प्रतिरक्षा, आत्मरक्षाया लागिं थ्व बांलाःगु पक्ष खः । जन्म, मृत्यु, बिहा, कय्तापूजा, बरे छुइगु, इहि, बाः¥हाः, जंक्वलिसें मेमेगु विविध सामाजिक ज्याखँया निम्तिं मंकाः ज्या याय्मालिगु इलय् नं थथे छथासं गुचमुच च्वनेगु ज्या तच्वकं सार्थक व लाभदायक जुयाच्वंगु खनेदु ।
थथे समाजय् भ्यलय्पुनाः च्वनेयःपिं नेवाःतय् छेँ बनौटया दृष्टिकोणं ग्वताजिया दइ जुइ ? थुकिया लिसः बीत न्हापां विविध क्षेत्रय् दृष्टि बीमाःगु स्पष्ट जू । गथेकि– १. निर्माण, २. व्यापारिक, ३. आवासीय, ४. समाजसेवा भाव, ५. अवस्थिति, ६. जातीय वर्गीकरण व मेमेगु ।
१. निर्माण– परम्परागत नेवाःछेँया स्वरूप प्यतजालं च्वय् मदु धैगु स्पष्ट जुइधुंकल । समाजय् आर्थिक सम्पन्नताया आधारय् व पुलांगु जातीय वर्गीकरणया दृष्टिं छतँनिसें प्यतजाः तकया छेँत निर्माण जुयाच्वंगु खनेदु । सीमान्त वर्ग व आर्थिक रूपं विपन्न समुदायया छेँ छतजाः जुइ । अन सामान्य लुखा व झ्याः छपाः छपाः हे जक दइ । छेँदि हे छेँया संसार भाःपीमाःगु बाध्यता थन दइ । वैज्ञानिक व वातावरणीय दृष्टिकोणं थ्व तच्वकं हे न्यायसंगत खनेमदु । उयां भच्चा च्वय्यापिनि नितँ बाय् नितँत्या जाः छेँ जुइ । थन मूलुखा व उकिया च्वसं तिकिझ्याः दइ । थज्वःगु छेँय् नं आर्थिक स्थितिकथं गुलिस्यां ‘आयँपा पौ’ (श्रेष्ठ, नेसं १११८, पृ.३०) सा गुलिस्यां ‘सुपौ’ जक तइ । च्वय्या तल्लाय् थहाँ वनेत छपु न्हय् तगिंया सिँया सामान्य स्वाहाने दइ ।
थ्वसिबें च्वय्या वर्गं स्वतँजाः दय्की । थुकिइ नं मूलुखां च्वय् तिकिझ्याः छपाः वा निपाः तइ । वयां च्वय्या तल्लाय् झ्याःया नापं गुम्हगुम्हेस्यां हल्का सामान्य बार्दली नं तःगु सीदु । थुज्वःगु स्वतजाः छेँय् जुजुया दरबार व लाय्कूया पिने मन्त्रीतय्छेँ ज्या याइपिं मनूत च्वनी । अथे हे प्यतजाः छेँ दय्काः उकिसनं ’आँय्पापौ’ न पलिं चिनाः च्वनीपिं उबलेयापिं ‘भीभीआईपी’ थें सम्भ्रान्त परिवारय् लाः वः । स्वयम् जुजु, मन्त्रीतय् छेँ प्यतजाःसिबें अप्वः खनेमदु । नेवाः छेँया थ्व हे न्हापांनिसेंया प्रचलनय् खोकनाया परम्परागत नेवाःछेँत नं लाः वः ।
नेपाःदेशय् हे दकलय् न्हापां बिजुली मत च्याःगु नेवाःछेँः
खोकनाया थुज्वःगु हे स्वतजाःगु छखा छें छगू बिस्कं हे इतिहास कःघानाच्वंगु दु । व छेँ झन्डै सत्यादँ (१५० वर्ष) न्ह्यः निर्माण जूगु खनेदु । छेँथुवाः सिध्दिलाल डंगोल राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशम्शेरया पालय् राणातय्गु ज्या याइम्ह छम्ह खोनामि जुयाच्वन । नेपालय् न्हापां बिजुली मत नेसं १०३२ य् व हे सिध्दिलाल डंगोलया खोकनाया छेँनं शुरू जूगु जुयाच्वन । थुकिया छगू चिकिचाधंगु इतिहास थथे दु –
राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशम्शेरं थौंसिबें १११ दँ न्ह्यः नेपालय् बिजुलि मत हःगु खः । चन्द्रशम्शेरं ने.सं. १०२८य् युरोप भ्रमण यानावय्धुंकाः अनया जनजीवनं प्रभावित जुयाः नेसं १०३० य् फर्पिङ्ग जल विद्युत् परियोजना शुरु यात । शुरु जूगु निदं हे आयोजनाया ज्या क्वचाल, बिजुली मत च्याइगु जुल ।
बिजुली, करेन्ट धालकि आः नं मनूत उलि हे ग्याःनि । करेन्टं ध्वस्त याइ धैगु मनोविज्ञानं जुजु, महाराजा, सर्वसाधारणलगायत सकल मनूतय् नुगः थियाच्वंगु दु । उकिं
बिजुली मत वःगु खुशियाली छखे दुसां मेखे करेन्टं ध्वस्त याइ धैगु ग्याःचिकुं दरबारय् तकं न्हापां मत च्याकेगु आँट याय् ग्यानाः थःथाय् ज्या याइम्ह खोकना गांयाम्ह सिध्दिलालया छेँय् बिजुली मत च्याकेगु प्रस्ताव जुल । फर्पिङ्गय् वनेगु लँ न खोकनां पायक जूगुलिं सिध्दिलालया छेँ ल्यःगु जुयाच्वन । तर सिध्दिलालया नुगलय् धाःसा स्वां मह्वः ।
अथे जुयाः छेँया पिनेपट्टी धुँछ्यंया छगू आकृति दय्काः तयाबिल । धुँया म्हुतुइ होल्डर जोडे यात । बहनी हे मत च्यात । गां हे झलललल धाल । तर सुथय् जुइकाः मत स्याय्त स्वीच धाःसा सिध्दिलालयाके मदु । स्वीच फर्पिङ्गय् तयातःगु जुयाच्वन । न्ह्यागुसां नेपाःया इतिहासय् बिजुली मत न्हापां जनताया छेँय् च्यात, नेवाःया छेँय् च्यात । अनलिं स्वनिगःया थाय्थासय् विद्युत प्रसारण लाइन विस्तारया क्रमय् बिजुली लट्ठा थनेगु ज्या जुल । हरेक लट्ठाय् ‘चन्द्रज्योति’ धकाः नँपौ तिकातःगु उबलय् यक्वस्यां अनुभूति यानावःगु खँ खः ।
नेपाःया इतिहासय् न्हापां मत च्याःगु उगु नेवाःछेँ प्रसिध्द नेवाः बस्ती खोकनाया रूद्रायणी द्यःछेँया पूर्वपाखे मूल लँय् दक्षिण स्वयाः आः नं धस्वानाच्वंगु दु । उगु छेँय् थौंकन्हय् छेँथुवाःत मच्वं धैगु स्थानीय अभियन्ता असोज महर्जनया धापू दु । बरू न्हापां च्याःगु मत तयातःगु धुँछ्यं मूर्तिया क्वसं मातंया तिकिझ्याःया आडय् अँग्रेजीं च्वयातःगु २ह४ साइजया छपाः साइनबोर्ड दु, गुकिइ च्वयातःगु दु WEL COME to THE KHOKANA MUSEUM Khokana–4, Lalitpur -This is the first house with electric–light provided in Nepal. । स्वतजाःया उगु छेँय् आँय्पा पलिं चिनातःगु दु । मूलुखाया जवय् निकवः पसः कवः पिकयातःगु दु सा खवपाखे छकवः मेगु कवः पिकयातःगु दु । मातनय्पाखे स्वपाः तिकिझ्याः दुसा च्वतँय् दथुइ स्वपाःझ्याःया छधी व वया जवय्खवय् छपाः छपाः मेगु झ्याः नं छुनातःगु दु । तुयूगु रंगं छेँ यचुसे खनेदःसां मनू मच्वंगुलिं झिझांमिझां खनेदु । म्युजियमय् लसकुस धयातःसां चालु खनेमदु, ताःई न्ह्यःनिसें तालं दयातःगु खनेदु । नेवाः परम्पराकथंया छेँ खःसां उगु छेँय् छेँदि, मातं, च्वतँ तल्ला खनेदःसां बुइगःया तल्ला धाःसा पिनें खनेमदु ।
झन्डै डेढ सय वर्ष पुलांगु छेँ उकिसनं नेपाः देशय् हे न्हापां बिजुली मत च्याःगु ऐतिहासिक नेवाःछेँ जूगुलिं थुकिया पुरातात्विक महत्व ला दइगु हे जुल । उकिं राज्यं हे उगु छेँया संरक्षण सम्वद्र्धन याय्माःगु अभियन्ता महर्जनया धापू दु । किन्तु छेँथुवाःतय्गु असहमतिं ज्या पूवनेमफयाच्वंगु न्यनेदु । अथेसां मदनकृष्ण डंगोल, कृष्णहरि डंगोलपिनि खोकनाया उगु छेँ परम्परागत नेवाःछेँया नमूनाकथं खुल्ला म्युजियम थें धस्वानाच्वंगु दु ।
यद्यपि थौंकन्हय्या आधुनिक शैलीया छेँत धाःसा अथे पुलांगु मान्यता, मापदण्डअनुसार मदु । अय्नं ललितपुर महानगरपालिका वडा नं. २१ अन्तर्गत लानाच्वंगु खोकनाया नेवाःछेँय् मेमेथाय्थें शटर तयाः छेँ दनातःगु खनेमदु धाःसां ज्यू । मदु धाय्म्वायेक खोना देय्भरय् न्याखाति छेँय् शटर तयातःगु खनेदु । छेँ न्ह्याक्व तजाः जूसां पसः कवः मौलिक नेवाः शैलीया बुट्टा कियातःगु खापा तयाः छेँ दनातःगु खनेदु ।
२.व्यापारिक– मूल लँय्स्वःगु छेँत पसःकवः तयाः दनातःगु खनेदु । हरेक पसःकवःया सिँया बुट्टां नेवाः काष्ठकलाया मौलिक शिल्प पिज्वयाच्वंगु स्पष्ट सी दु ।
३.आवासीय– व्यापारिक प्रयोजन मखसें आवासीय दृष्टिकोणं जक छेँ दय्काः च्वनीपिं नेवाःत नं खोकनाय् यक्वं खनेदु । उज्वःगु छेँय् धाःसा पसःकवः थें पिकयातःगु
दइमखु
४.समाजसेवाया भाव– लँजुवाःतय्त त्यानु लंकेया नितिं छुं तिबः बीगु मनसुवां गुलिस्यां थःगु छेँक्वसं हे फल्चा दय्काःतःपिं नं खोकनाय् खनेदु ।
५.अवस्थिति– लोकेशन अनुसारं नं छेँया प्रकार फरक जुइफु । गथेकि – लाय्कू, लाछि आदि थासय्या छेँत मेथाय्या सिबें भच्चा बिस्कं हे खनेदइ । लाय्कुलिक्कया छेँय् च्वनीपिं धइपिं हे सम्भ्रान्त परिवारयापिं खः । अथेजुयाः उमिगु छेँ वहे माफिकया जुइमाःगु स्वाभाविक हे खः । तर एकान्त खुसि सिथय्या छेँय् धाःसा तथाकथित क्वय्या जात धयातःपिं मनूत जक दइ ।
६.जातीय वर्गीकरण– पुलांगु थितिकथं जातीय वर्गीकरणया आधारय् नं उपिं च्वनीगु छेँया ताजि नं फरक–फरक जुइगु जुल । उबलय् थ्व जातीय आधारकथं तथाकथित च्वय्या जात, क्वय्या जातया मनूतय् छेँ थनथन थपाय्थपाय्जाः यानाः जक दय्के दइ धकाः क्वःछिनातःगु दइ । यद्यपि खोकनाया स्थलगत भ्रमणय् थौंकन्हय् उज्वगु अवस्था खनेमदु ।
थथे विभिन्न दृष्टिकोणं खोकनाया नेवाःछेँत दुवालेबलय् छेँया ताजि यक्व खनेदःवः । यक्व ताजि खनेदःसां नेवाः शैलीया अस्तित्व ल्यंकातय्गु प्रयास मेमेथाय्थें चतक्क हे त्वताछ्वय्त्यंगु धाःसा खनेमदु । पुलांगु छेँतय् शैली ला ल्यनाच्वंगु हे जुल । न्हूधाः, पुनर्निर्माणादि यानातःगु छेँतय्गु शैलीं नेवाःपहः त्वतूगु खनेमदु । बरू जाः धासा बुलुहुँ तजाः जुयावःगु अनुभूति जू । जनसंख्याया आवश्यकता पूर्ति याय्माःगु दायित्व मध्यनजरय् तय्गु खःसा विकल्प नं खनेमदु । उकिं तजाः जूगुयात सिबें शैली, मौलिकता व नेवाःपहः ल्यंकेगुलिइ दक्वं जानां साथ बीइमाःगु खनेदत । अस्तु ।
लिधंसा
श्रेष्ठ, सुरेन्द्रमान (नेसं १११८),नेवाः छेँ. येँ ः रामभक्त भोमि
