राजेश बज्राचार्य
 

न्ह्यखँ
 

येँयाः पुन्हिया लकस झी न्ह्यःने दं वयाच्वन थीथीकथंया न्हापाया किपाः ज्वनाः । थुगु इलय् थाय्थासय् मौलिककथंया नेवाः धार्मिक व सांस्कृतिक किपाः ब्वज्यानिसें थाय्थासय् थनिगु यंसिँ, जात्राया माहौल व ‘ला छकू वय्क समयबजि’या म्ये लकसय् थ्वय्गु शुरुजुइ । झीगु मन चंचं धाइ ।  
 

 

मेखेर, यँेयाः पुन्हिया झ्वलय् जुइगु सांस्कृतिक ज्याझ्वःया इतिहास नं झीगु न्ह्यःने लुइ । थुगु हे दिनसं शाह जुजुया आक्रमण व कुमारीया आशिकाया लिधँसाय् न्ह्याःगु २५०दँया एकात्मक शासन । कालान्तरय् झन्झन् न्ह्यानावंगु सांस्कृतिकलिसे भाषिक दमनया राजनैतिक घटनाक्रम व थुकिया विरुद्ध न्ह्याःगु नेवाः सांस्कृतिक आन्दोलनया पुलुपालु ।
 

 

दुर्गालालया हि क्वाइगु चिनाखँ, जुरुक्क थनाबीगु पद्मरत्नया भाषण, प्रा.डा. माणिकलालया क्रान्तिकारी चेतना व थुपिं सकतांयात तरङ्गीत याइगु दबू प्याखं, कलाकारिता अले साहित्य संगीतया त्वाःत्वालय् प्रदर्शन । अझ नं ०४६ सालया आन्दोलन अनुभव याय्खंपिं पुस्तातक थजाःगु रचनात्मक धेंधेंबल्ला हाकनं स्वय्गु इच्छा प्रबल जुयाच्वंगु खइ ।

 

थुबलय्या राजनीतिक ह्यूपाः लिपा आदिवासी जनजाति आन्दोलन सशक्त सामाजिक आन्दोलनया रुपय् स्थापित जूवंगु खः । अफसोस, थुगु पहिचानया संघर्ष, विकासया लिधंसाय् जुइगु भाषिक दमनविरुद्धया चेतना व समग्र आदिवासी जनजातिया आन्दोलन हे झन्झन् लिकुनावन, तनावंगु ला मखुला धइगु शंका थुगुसीया येँयाः पुन्हि लकसय् ब्वयाच्वंगु दु ।
 

नेवाः जातिया बिद्रोही स्वभाव व पत्रकारिता
 

 

हरेक राजनैतिक ह्यूपाः दुने नेवाःतय्गु भूमिका न्ह्यथनेबहः जूगु खँ २००७ सालया प्रजातन्त्र हय्त जग तयाः वि.सं. १९९८ सालय् शहिद जुयादीपिं नेवाःपिनिगु योगदान, लोकतन्त्र पलिस्थाया नितिं मदुम्ह गणेशमान सिंहया त्याग तपस्या, ०१७ सालनिसें निरन्तर न्ह्याःगु सांस्कृतिक आन्दोलन, ०४६ सालया ह्यूपाः हय्त पिज्वःगु नेवाःतय्गु निर्णायक बिद्रोह स्वय्बलय् गैर नेवाःतय्सं धाइगु “राणा बिग्रे मोजले, नेवाः बिग्रे भोजले” धापू पूर्ण मजू ।

 

नेवाःत नय्त्वनेगुलि सीमित मखु धइगु खँ उकी दुथ्यानाच्वंगु दर्शन अले तत्कालिन स्वास्थ्य व्यवस्थापनलिसेया स्वापू तयाः अध्ययन याइपिं विदेशीत थौंतक नं नेवाःतय्गु तजिलजिया प्रसंशक जूगुलिं स्वतः प्रमाणित जुइ । झीसं थुगु खँयात ईकथं न्हूधाः याय्मफूगु खय्फु, तर थुगु धापूया बिरोधकथं नेवाः पत्रकारिताया इतिहास प्रसंग छक्वः नं दुवाले ।
 

राणाकालीन शाषणय् शासकया ईच्छा अःखः छुं खँ नं याय्गु बर्जित । थुमिगु निरंकुशताय् थःत यःगु जुलकि न्हूगु चीजत नं प्रयोग जुइगु । दसूया नितिं जंग बहादुर राणाया युरोप भ्रमण लिपा नेपाः दुतिनाहःगु “गिद्धे प्रेस” हे न्हापांगु प्रेस मेशीन खः धाय्छिं । वि.सं. १९०८पाखे थापाथली दरवारय् थ्यंगु थुगु मेशीन ५८ दँलिपा तिनि छ्यःगु खः। “टाइप प्रिन्टिङ्ग प्रेस”या ब्राण्डय् दुगु गिद्धया चिं दुगु हुनिं थुकियात “गिद्धे प्रेस” धकाः नां च्वंवंगु खः ।  
 

 

पत्रकारिताया विकासया सवालय् राणाकालीन युगय् वि.सं. १९०५ हःगु गिद्धे प्रेसपाखें अप्रत्यक्षकथं पत्रकारिताया शुरुवाटया उत्प्रेरणा न्ह्याःगु जुइमा धइगु धापू खनेदु । पत्रिकाया स्वरुपकथं वास्तविक शुरुवात वि.सं. १९५५पाखे “सुधासागर” मासिक पत्रिका न्हापांगु पत्रिका व वयांलिपा “गोर्खापत्र” वःगु धकाः नालातःगु खनेदु । http://npi10month.blogspot.com/2010/02/history-of-nepali-journalism.html)

 

नेवाः व बौद्ध धर्मावलम्बीपिनिगु आस्था पिथनेकथं वि.सं. १९८२ सम्पादक धर्मादित्य धर्माचार्यपाखें ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ हे न्हापांगु आदिवासी भाषाया पत्रिका खः, नेवाः पत्रकारिताया शुरुवाट खः । थुगु ल्याखं सम्भवतः नेपाःया ५९गू आदिवासी जनजाति समुदाय अन्तर्गत जनजाति पत्रकारिताया न्हापांम्ह पत्रकार नं धर्मादित्य धर्माचार्य हे जुयादी । थुगु हे इलय् चित्तधर “हृदय” व सिद्धिचरण श्रेष्ठपिन्सं बिचाः च्वःगु हे द्वपनय् जेलय् कैद जुयादिल । अय्नं भाषिक आन्दोलन झन् सशक्त जुल ।

 

लिपाया चरणय् आशाराम शाक्यया सम्पादनय् वि सं २००९य् पिथंगु ‘पासा’ पाक्षिक, वि सं २०१२, असोज निसें फत्तेबहादुर सिंहया सम्पादनय् नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु न्हिपौ ‘नेपालभाषा पत्रिका’ जुजुं वि. सं. २०४५ मङ्सिर २९ गते निसें अशोक श्रेष्ठया सम्पादनय् ‘विश्वभूमि’ सन्ध्याकालीन, वि सं २०४८ निसें अशोक श्रेष्ठया सम्पादनय् ‘न्हूगु विश्वभूमि’ न्हिपौ नं पिदन ।
 

 

मेखेर, गैर नेवाः व एकात्मक प्रभुत्वया हल्दारपिन्सं नेपाल पत्रकार संघ नीस्वनेत सत्यनारायण श्रेष्ठया योगदान थौं नेपाल पत्रकार महासंघया विकासक्रमं २५क्वःगु अधिवेशन थ्यंकातक नं हुया छ्वय्गु कुतः याःसां पूवंक सफल मजूनी, याकेबी नं मज्यू । पत्रकारिताया थुलि इतिहासया लिधंसाय् न धाय्छिं, नेवाः अनावश्यक वादविवाद, तर्क स्वयां ज्या याना क्यनेगुली अभ्यस्त । लुकंकेबहःजू, नेवाः मुद्दा व नेवाः पत्रकारिताया विकासया नितिं येँयाः पुन्हि छु दिं न्ह्यः यंलाथ्व एकादशी कुन्हु देय्न्यंकया पत्रकारपिं मुंकाः ५क्वःगु दँमुज्या नं जुइगु दु ।

 

सायद थुगु दिनय् नं समयबजि भ्वय् नं नइ । पत्रकारिता इतिहासया थजाःगु निरन्तरताया आधारय् नं धाय्छिं — नेवाः भ्वय् नयाः स्यंगु मखु, इलय् हे विभेदपूर्ण अभिव्यक्ति व उखान टुक्काया विरोध याय् मसयाः क्वत्यला च्वनेमाःगु खः । मखुसा, शान्तिपूर्ण विरोधया निरन्तरता, पत्रकारितामार्फत बिचाः प्रवाहनिसें शाहदत्त बीगुली गन ल्यूनेलाःगु दु नेवाः ?
नेवाः पत्रकारिता भाषिक आन्दोलन अभिप्रेरित जक जुगु खःला?
 

 

००७ साल, ०१७ साल, ०४६ सालतक भाषिक अधिकारया संघर्ष दथुइ भाषिक अनुरागया भावना जक ब्वलनीगु स्वभाविक खत । न्हापांनिसें थौंतक नं नेवाःत शिक्षित, संस्कृति सम्पदा व आर्थिककथं नं सम्पन्न धाय्गु याः । तर, ०४६ साल लिपानिसें ६२÷६२ या जनआन्दोलन व संविधान लेखनया प्रक्रिया तक नं निर्णायक थासय् सक्रिय नेवाःपिं राज्यया प्रशासनिक, नीति निर्माणया झ्वलय् छाय् झन्झन् ल्यूने लात ? स्थानीय क्लब स्थापना, जातीय अधिकारया दबू, जागरण मञ्चनिसें मानव अधिकारया पैरवी याय्त संस्थातकं पलिस्था याय्फूपिं नेवाःतय्गु सभ्यता, सांस्कृतिक अतिक्रमण बिरुद्धया सः छाय् सुनावंगु आभाष जुयाच्वन ? संगठनात्मक व संस्थागत पत्रकारितापाखे झीपिं अभ्यस्त जुइमपूmगु खःला ? नेपालभाषां पिदनीगु मिडियापाखें न्ह्याइगु मिसन पत्रकारितापाखें जक नीति निर्मातापिन्त प्रभावित यायफइगु अवस्था दु कि मदु ?

 

नेवाः पत्रकार सकलें भाषिक अभियन्ता जुइमाःगु खः कि गैर नेवाः पत्रकारिताय् नेवाः मुद्दायात नेवाः पत्रकारपिन्सं न्यायोचित ढगं स्थापित याकेमफूगु ? नेपाःया मूलधारया मिडियापाखें नेवाः समुदायया पहिचानया खँ, जीवनयापननिसें सांस्कृतिक निरन्तरता सम्बन्धी खनेदुगु समस्यायात कयाः गैर नेपालभाषां सञ्चारपाखें सः थ्वय्केत न्ह्याबलें तच्वःगु आन्दोलन हे आवश्यक जुइगु खःला ? मेमेगु मिडिया दुने नेवाः पत्रकारपिं मदूगु हे खःला ? थजाःगु खँय् नेवाःतय्सं ध्यान तय्माःगु खनेदु ।
 

 

नेवाः पत्रकारिताया सवालय् विशेषतः नेवाः सञ्चारमाध्यमया बुखँ नःख चःखया ब्याख्या, संस्कृति, तजिलजिया पौराणिक महत्व, किवंदन्ति व उकिइ सम्बन्धित परम्परा दुने जक लिकुनाच्वन धइगु नं न्यनेदु । थुकिया अर्थ समाचारया दृष्टिकोणं दँय्दँसं वहे खँ च्वय्गु बाहेक न्हूगु मालेगु, आलोचनात्मक सुधारपाखे झीपिं वनेगु कुतः तुलनात्मक रुपं मगाःगु खःला ? नेवाः सरोकारया थीथी ज्याझ्वःया बुखँत स्वय् ब्वनेबलय् सफ्ट न्यूज रिपोर्टिङ्ग व सुनां छु धाल धइगुलि सिमित जूगु बुखँस्वयां भतिचा गहन रिपोर्टिंग, ईन डेफ्टया समाचार गथे दय्केफइ धइगुली अझ अप्वः अभ्यास याय्माःगु वाः चाय्कीपिं म्हो हे खःला ? वाय् अथे मिहिनेत यानाः पितबीगु बुखँ, च्वसुइ समाजया प्रतिक्रिया म्हो जूगुलिं उत्साह म्हो जूगु खःला ?
 

 

येँयाः पुन्हि व नेवाः आन्दोलनया निरन्तरता
 

 

लोकतान्त्रिक आन्दोलन २०६२÷६३, झिदँया सशस्त्र संघर्ष, आदिवासी जनजाति आन्दोलन, मधेस विद्रोह, पहिचानजनित आन्दोलनपाखें निगु संविधान सभाया निर्वाचन लिपा संविधानसभां संविधान ला बिल तर विभदेय् लानाच्वंपि आदिवासी जनजाति, मधेसी, दलित, धार्मिक अल्पसंख्यक, भाषिक, क्षेत्रगत उत्पीडनया विरोध यानाच्वंपिं जनताया लागि विभेद न्हंकेगु सुनिश्चितता अझ नं यायेफुगु मदुनि ।
 

 

नेवाः आन्दोलनया पृष्ठभूमी दुथ्यागु आदिवासी जनजाति आन्दोलनं ल्ह्वंगु मूलभूत पहिचान व अधिकारया मुद्दायात आंशिककथं संविधानय् कःघानागु तर्क तयाः देय्या समग्र आदिवासीलिसें उत्पीडित व बहिष्कृत जनतायात भ्रमित याय्गु कुतः जुयाच्वंगु धकाः नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघ आन्दोलनया नितिं समीक्षा यानाच्वंगु स्थिति दु ।
 

 

महासंघया न्वकू गोविन्द छन्त्यालया धापूकथं संविधान अन्तर्गत तयार जुयाच्वंगु ऐन, कानून, नीति व कार्यक्रम आदिवासी जनजातिया सवालय् झन्झन् उपेक्षित याय्कथं न्ह्यानाच्वंगु दुसा मेखेर राजनीतिक, सामाजिक क्षेत्रय् आदिवासी जनजातिया मुद्दात प्रभावकारीकथं थाय् काय्फूगु अवस्था नं खनेमदुनि । वर्गीय, जातीय, भाषिक, लैङ्गिक, सांस्कृतिक, धार्मिक व क्षेत्रीय भेदभाव न्हंकेत राज्ययात समावेशी, लोकतान्त्रिक संघीय शासन प्रणाली सहित अग्रगामी पुनर्संरचना याय्त दय्कूगु ७गू प्रदेशया खाका व ७४४ संख्याको स्थानीय तहया संरचनाय्

 

थौंकन्हय् खनेदयाच्वंगु अन्यौलतां नेवाःतय्गु मुद्दायात सम्बोधन याय्फइगु अवस्था खनेमदु धइगु वय्कःया निष्कर्ष खः । राज्य सत्ताया विभेदकारी प्रतिगामी सोच व्यवहार बिरुद्ध सशक्त प्रतिकारया नितिं थुगु विषयसं गहन बहस, छलफल व समीक्षाया आवश्यकता महसूस यानाः आदिवासी एकताया आह्वान वय्कःपिंस यानाच्वंगु दु ।
 

 

थुगु अवस्थां झीत हाकनं छक्वः येँयाः पुन्हिया लसताय् न्ह्याइगु व पुलांगु रचनात्मक गतिविधि, नःखया न्ह्याइपूगु लकस दथुइ नं चेतना व विद्रोहया संचार लुमंकेगु व समिक्षाया आवश्यकता महसूस याकाच्वंगु दु । नेवाः आन्दोलनया निरन्तरताया माग खंकाच्वंगु दु । फगत, थुगुसी नेवाःत न्ह्यज्याय्गु सवालय् येँयाः पुन्हिलिसेंया सांस्कृतिक पर्वयात रचनात्मक ढंग छ्यलेगुली नेवाः पत्रकारिताया इतिहासयात नं न्हूढंगं न्ह्याकेफय्मा ।

 

अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतायात संस्थागत विकासया अभ्यासलिसे स्वाका नेवाःतय्गु सः लोकतान्त्रिक अभ्यासकथं नेवाः पत्रकारपिन्सं सः विहिनया आवाज जुयाः न्याय व समतामूलक समाज अले राष्ट्र निमार्णया नितिंं मानवाधिकारलिसेंया आदिवासी जनजातिप्रतिया विभेद, बहिस्कृत व विस्थापित नागरिकया सःयात राज्य संयन्त्रतक प्रभावकारीकथं थ्यंकेत न्ह्यज्याय् फय्मा । येँयाः पुन्हिया भिन्तुना ।